Untitled - Jærmuseet
176 Randaberg – på spissen av Jæren INGER SMIDT OLSEN OG EIRIK GURANDSRUD Randaberg kommune randabergkommuneliggpånordspissenavJæren,medstavangersomnærastenabo. InordaustognordvestliggrennesøyogKvitsøy.Museumsanleggaikommunenfortel omtiderdåjordaogsjøenvarviktigastenæringsvegarogressursarher.påVistnestunet møtermeeittypiskgardsmiljøfråsluttenav1800-talet.tungenesfyrharvoreeitviktig lyspunktbådeforfiskararogannan skipstrafikk. samlingane til randabergBygdemuseumereinviktigdelavmuseumsanleggaikommunen. < Foto: Ingeborg Skrudland, Jærmuseet. 177 På denne delen av Nord-Jæren ser me ofte fjellet som hefte i samband med utstillinga. Hausten 1987 var ein stikk fram i dagen. Innimellom knausane ligg morene- ny milepæl nådd. Då kunne Randaberg Bygdemuseum masser av sand og aur. Randabergfjellet som ligg mest opna dørene til utstilling i kjellaren på Harestad skole. på nordspissen av Jæren er 69 meter høgt. Dei nye utstillingslokala var smårom som egna seg til Frå gamalt av er kommunen mest kjend som jord- fordjuping i ulike tema. Bygdemuseet blei etter kvart brukskommune, og nokre av dei første som kom til ein del av undervisninga på Harestad skole og eit tilbod landet slo seg ned her. Framleis finn me eit aktivt jord- til dei andre skulane i kommunen. Tilbodet blei vidare- bruk i kommunen som m.a. har 80 % av persilleproduk- utvikla, og ei tid fekk alle 3. klassane i kommunen minst sjonen i landet. Leveransen av årets første poteter til 4 museumsbesøk i året: Eit besøk til Vistnestunet, to Slottet har ofte kome frå Randaberg. Kulturlandskapet besøk til bygdemuseet på Harestad skole og eit besøk er framleis prega av jordbruk sjølv om knappe fem på Sjøbruksmuseet på Tungenes. Eit viktig mål var å gi prosent av befolkninga i kommunen er sysselsett innan elevane gode opplevingar. I tillegg sat dei att med mykje primærnæringane i dag. faktakunnskap etter museumsbesøka. Dei siste 30 åra har oljeindustrien også sett spor i Med åra auka både museumsaktiviteten og gjen- Randabergsamfunnet. Basen i Dusavik har stor aktivitet standssamlinga. Etter kvart var samlinga så stor at ho og mange serviceselskap knytt til oljenæringa. sprengde rammene til kjellerlokala på skulen. Ulike provisoriske lagringsløysingar blei organisert fram til Randaberg bygdemuseum 1996, då eit større lagerlokale blei sett opp til dette føre- Randaberg Bygdemuseum hadde eksistert som ei privat målet på Viste. samling sidan 1953, i stor grad sett saman av læraren Randaberg Bygdemuseum sin innsats på dei ulike og Krf-politikaren Tønnes Rygg. Han samla inn både rei- museumsanlegga har spelt ei viktig rolle, både for å skap, innbu og andre bruksgjenstandar. Mykje av «det vekkja interesse og ta vare på historia i kommunen. gamle Randaberg» blei også tatt vare på og vidareformid- Dugnadsinnsatsen og samlingane er ein del av grunn- la gjennom bygdefilmane som han produserte i lag med laget for dagens museumsanlegg, både rundt Tungenes Karthon Håland. Frå 1975 overtok kommunen drifta av fyr og Vistnestunet. Randaberg Bygdemuseum. I mange år levde museums samlinga eit anonymt tilvære i kjellaren på Harestad skole, langt frå publikum. Men midt på 1980-talet skjedde det positive ting. Då opna ei museumsutstilling i Randaberghallen med utgangspunkt i bygdemuseet sine samlinar. Det blei også utarbeid undervisnings178 Vistnestunet med vindmaskinen og løa sett frå nord. Foto: Ingeborg Skrudland, Jærmuseet. 179 Vistnestunet Slik stein er nytta i løa og eldhuset, i dei veggane som Frå jærgard til museumsgard vender mot vêret. Garden Vistnes, g.nr. 57, omfattar det sørvestre hjørnet av Randaberg. Han grensar mot havet i vest og mot Vistevika Anlegget si historie før det blei museum i sør. Garden er blant dei mellomstore i kommunen. Nam- Folk på Vistnes har levd av det jorda og sjøen kunne net Vistnes er samansett av vist, som tyder opphaldsstad, gje. Det har oftast vore bra levekår her. På 1700- og restar, merke etter slik stad eller kroken som skjer seg 1800-talet avla dei langt meir enn dei trong til eigen inn og nes, neset som ligg til Viste. kost. Dei spadde åkeren og gjødsla godt. Difor var talet 1 Vistnestunet står i dag slik garden i hovudsak var på kyr relativt høgt, 8–10 kyr på kvart bruk. Dei nytta sist på 1800-talet og noko etter 1900. Sidan bygningane tare til gjødsel. Som innefôr reiv dei lyng i tillegg til også var i bruk lenge etter dei vart bygde på 1870-talet, høy og halm. Beitet var knapt og sauene blei sende på finn me også mange minne om nyare tid. Bygdamuseet sommarbeite andre stader. Vistnes var ein sjøgard med sine hus er husa som Rakel og Andreas Vistnes fekk god hamn og naust og båtstø i Vistnesvågen. Frå sjøen bygd på bruk nr. 7 på Vistnes. skaffa kvar bonde seg minst ei tønne salt sild kvar vår Bygningane og bygningstypane er slike som var vanlege på Jæren i si tid. Dei fortel både om typiske og ei tønne salt mort kvar haust. I tillegg fiska dei til dagleg bruk heile året. trekk for byggeskikken og måten å bu og driva gard på. På 1800-talet var folkeauken sterk i heile landet, Plasseringa i tunet fylgjer gamal skikk, bygd på lang også i Randaberg. Ved dei tidlege bruksdelingane blei røynsle om kva som var høveleg på det flate, vêrharde kvar åkerteig delt og utmarka brukt felles. Husa var Jæren. Heimahuset ligg med gavlane mot nordvest/ samla i eit klyngetun nordvest for dagens museumstun. søraust. Løa har same retning og ligg på austsida av Ved den første utskiftinga av jorda i 1832 fekk bruk 6 den heimahuset. sørlegaste jorda på garden. Sonen på garden, Anders, Husa er prega av tilgang på lokale byggematerialar hadde gifta seg i 1831 med Anna Maria Olsdotter frå og vêrlaget, langt meir enn det nye hus er i dag. Tømmer Avaldsnes. Han og kona fekk to born som vaks opp, Rakel var mangelvare på Jæren. Gamalt tømmer blei difor og Anne Marie. Gardsbruket blei i 1873 delt mellom brukt opp att så langt råd var. Vraktømmer blei nytta desse i to like bruk. Rakel gifta seg i 1871 med Andreas særleg i løer og andre uthusbygningar. Nytt tømmer Olsson Ytre Bø. Dei valde den austre delen, som blei måtte kjøpast utanfrå, anten frå Ryfylke eller lenger bruk nr. 7. Søstera Anne Marie, fekk bygningane i det vekk. Det var då ferdig kløyvd. Gråstein hadde dei god gamle tunet og bruk 6. tilgang på og han var mykje nytta til byggematerial. Rakel og Andreas valde tomt til husa eit stykke ned I denne delen av Randaberg er det god skifrig murestein. på eigedommen, langs gang- og ridevegen som gjekk 180 Vinterstemning i Vistnestunet februar 2010. Eldhus og løe har steinveggar til vern mot vêr og vind. Torhild F. Jacobsen, Jærmuseet. frå Vistnes til Raustein og vidare til Goa. Dei fekk bygd av 1800-talet og framover. Heimahuset på Vistnes har husa som seinare blei museumsgarden. Sonen til Rakel mange av dei spesielle trekka knytt til jærhuset. Ytre og Andreas, Andreas Andreason, tok over i 1900 saman særtrekk er skut i kvar gavl, symmetrisk fasade med med kona Ellen Serina Olsdotter. I 1941 fekk sonen Erling bislag og dør midt på og eit sett vindu på kvar side. bruket. I 1971 overtok neste generasjon ved sonen Artur Vistnes. Rakel og Andreas fekk Tjerand Olsen Bø, mykje nytta som tømmermann i Randaberg, til å bygga heimahuset sitt i 1875. Ein del av materialen kom frå hus i det gamle Bygningane – bygningshistorie fellestunet.2 Det skal også vera litt gamalt skipstøm- Heimahus og løe vart sett opp på den noverande staden mer i huset, men dette blei særleg nytta i løa. Huset har frå 1874 til 1876. Husa var i bruk fram til 1970-åra då eit tømra kammers bak stova og ein kove i reisverk bak siste eigar, Artur Vistnes, bygde nye hus på garden og bua. Det blei ombygd kring første verdskrig. ga dei gamle husa til museumføremål. Gjestene kom inn i huset gjennom døra i vest. Til dagleg gjekk dei inn og ut gjennom kjøkenet. Stova blei Heimahuset – jærhuset det viktigaste bruksrommet og det einaste utanom Jærhus er eit omgrep som blir brukt om ein bestemt kjøkkenet som hadde oppvarming. Her stod senga til type heimahus, karakteristisk for Jæren frå midten husbondfolket og her sov også dei minste ungane. 181 Garden Vistnes omfattar det sørvestre hjørnet av Randaberg. Museumsgarden er dei gamle husa til bruk nr. 7. Planskisse, heimahus. Eldhus Fasade, heimahus. Antikvarisk oppmåling 1987. Hilde Schjelderup, Per M. Schjelderup. 182 Stovekammerset var soverom for tenestejenta. I 1870- met bak bua har truleg vore nytta som spiskammers, til åra hadde Rakel og Andreas ei tenestejente. Det same oppbevaring av mat. hadde Serine og Andreas då dei tok over garden i 1900. Skutane i kvar gavl blei først og fremst nytta til lager- Bua var gjesterommet etter gamalt. Difor står det rom for torv. På det trebare Jæren var torv viktigaste seng også i dette rommet. I Serina og Andreas si tid brenne. Men drivved blei også brukt. Dei hadde ikkje eiga blei det brukt til bestestove, og truleg til oppbevaring torvmyr på Vistnes, og leigde seg torvrett på nabogardane. av finklede, i kister og meir nymotens – i kommodar. Under stova er det kjellar. Der lagra dei poteter, Loftet var soveplass og lager for mat. På stoveloftet var grønsaker, kjøt og fisk. det senger på eine sida og kornbinger på den andre. Bualoftet har m.a. vore nytta til verkstad. Koven blei bygd om til kammers då foreldra til Artur Vistnes gifta seg. Kammerset hadde dør inn til bua, Eldhuset er plassert slik at det fyller ut tunopninga mot sør, til livd mot sørvesten. merka etter denne er framleis synlege. Bua hadde omn Gardsrommet er toleg godt skjerma mot vêret. Eld- og oppmurt pipe og veggane var kledde med huntonitt huset er nokre tiår yngre enn løa og heimahuset. Då i denne perioden. Jarnboltane i taket og på loftet blei Serina og Andreas fekk seg jarnkomfyr på kjøkenet brukte for å halda pipa på plass. Alle låg i «norestova» i staden for grua, hadde dei ingen plass til å varma då Artur var liten, seinare fekk han og søstera eit kam- brunngryta og bakstehella. Difor bygde dei eldhus med mers kvar. I gangen blei ein vegg flytta inn i kjøkenet. Gangen fekk koksomn, trefasa vindu ut mot hagen og blei nytta som stove. Kammerset i sør var mindre fordi det var delt av til yttergang med dør ut og dører til kjøken og stove. I den tida huset ikkje hadde skut i sør, hadde «sørestova» vindu i endeveggen, spora etter dette ser me inne i stova i dag. I kjøkenet er det grue slik det var då huset var nytt. Den opphavlege grua skal ha vore mindre, utan mantel og «vegg» ut i rommet. Her kokte dei maten, bakte flatbrød, lefser og potetkaker. Brunngryta med vatn til dyra stod også i grua. Mange stader hadde dei brunn inne i kjøkenet, men på Vistnes måtte dei ut etter vatn. Rom- Eldhuset på Vistnestunet. Foto: Målfrid Grimstvedt, Jærmuseet. 183 moderne landbruksprinsipp i 1870-åra. Løa blei forlenga mot nord i 1930-åra. Tilbygget lengst mot nord blei bygd i samband med restaureringa på 1970-talet. Det var eit noko mindre tilbygg der tidlegare. Låven hadde opphavleg tre delar: Treskelåven med tregolv i midten og dør ut til kvar side. I romma på kvar side av treskelåven hadde dei høyet og halmen. I treskelåven treska dei kornet. I den eldste tida la dei kornbanda på golvet og slo dei med tust. Difor måtte det vera tett tregolv her. På den tida Rakel og Andreas dreiv garden, blei tusten skifta ut med treskemaskin. Då brukte dei vindmaskinen til trekk-kraft. Seinare kom det større treskeverk som var drivne av motor. Dei fekk ikkje plass på låven. Men vindmaskinen blei framleis brukt til å driva hakkmaskinen. Tunplan, Vistnestunet. Antikvarisk oppmåling 1987. Hilde Schjelderup, Per M. Schjelderup. Fjøsen er panelt av som eit rom i løa. Kyrne stod i båsar med hovudet heilt inn til veggen. Dei fekk vatn og fôr i trebøtter som blei sette inn i kvar bås. Dei første brukarane, Rakel og Andreas, hadde 1 hest, 4 kyr, innlagt vatn. I eldhuset kunne dei også røykja sild, arbeida 8 sauer, ein gris og nokre høns i 1875. Dette var som med slakt og anna grovarbeid innan matstellet. gjennomsnittet på dei andre gardsbruka. Rundt 1905 sette Serina og Andreas Vistnes inn Den grindbygde løa båsane som framleis står og fekk lagt inn vatn. Sement I 1874 skal løa ha vore flytta til noverande plass i samband golv og røyr frå mjølkemaskinen er nyare. Nytt mjølke- med bruksdelinga. Løa er grindbygd, ein byggeskikk anlegg i fjøsen kom då Artur Vistnes (f. 1942) var rundt 12 med lange tradisjonar på Vestlandet. Særleg uthus som år. Då han vaks opp, hadde dei 7–8 kyr, 2 kalvar og hest. løer og naust har vore bygde på denne måten. Grindbygg Ei kort tid etter krigen hadde dei også gris. er ein stavkonstruksjon der to loddrette stavar er bundne Sauene stod på talle i hevdahuset om vinteren. Talle saman med ein tverrstokk til ei grind. Grindane blei er gjødsel blanda med strø av lyng eller torv, slik at det bundne saman av ein langsgåande bjelke, stavlegja. blir eit fast, tørt underlag. Dette er ein gamal fjøstradisjon I løa er det fjøs, stall, hevdahus, lannkum, do, låve og reiskapshus under same tak. Dette var i tråd med 184 som også har vore i bruk til kyr på Sørvestlandet. Stallen har plass til to hestar. Antikvarisk oppmåling 1987. Hilde Schjelderup, Per M. Schjelderup. Planskisse løe. Tverrsnitt mot sør. 1 Langsnitt mot aust. 2 3 1Vindmaskinen som no står på garden. 2Fjøsen på Vistnestunet. 3Vindmaskinen var i bruk under aktivitsdag som Randaberg Historielag og kommunen arrangerte i 2009. Alle foto: Målfrid Grimstvedt, Jærmuseet. 185 1 2 3 1Bildet syner heimahuset med to piper. Foto: E. Vistnes, Randaberg Bygdemuseum, Jærmuseet. 2Etasjeomnen i stova kjem frå Jærhuset på Sande. 5 Foto: Unn Iren Nygård, Jærmuseet. Gjenstandar til pryd og nytte: 3pyntehandlke i bua, 4mjølkeflasker til mjølkemaskina, 5visp og 6 kaffikjel på kjøkenet. Foto: Inger Smidt Olsen, Jærmuseet. 186 4 6 Vistnestunet som museum Vistnestunet blei besøksgard med høns, grisar, geit, sau, Randaberg Bygdemuseum fekk Vistnestunet i 1976. ku, ponniar m.m. Nytt tilbygg med kjøken og toalett, Rundt 1980 starta arbeidet med restaurering og tilbake nytt elektrisk anlegg i løa, nytt lysanlegg på ridebanen føring. Antikvariske myndigheter blei kopla inn i lag med og gapahuk i utmarka, var investeringar som blei gjort frivillige. Randaberg Bondekvinnelag gjorde ein stor i denne perioden for å leggja tilhøva betre til rette. innsats med innsamling og innreiing av heimahuset. Tilbodet på Vistnestunet blei populært og besøkstala I heimahuset blei delar av interiøret ført attende til auka. I 2004 gjekk kommunen inn for å vidareføra pro- meir opphavleg utsjånad. Kammerset blei gjort om til sjektet. Krava om eigeninntening stimulerte til meir matbu og fekk samstundes steingolv att. Grua på kjøkenet intensiv drift, noko som ga større slitasje på bygningar er bygd opp på nytt. Mykje av inventaret er samla inn frå og kulturlandskap. Eit spørsmål trengde seg på: Tok gardane rundt i bygda. Mellom anna kjem etasjeomnen ein tilstrekkeleg omsyn til dei kulturhistoriske verdiane i stova frå jærhuset på Sande. som også skulle ivaretakast? Det blei naudsynt å leggja Det var to piper i huset i perioden 1940–1975. No har om kursen. Etter kvart blei drifta avvikla og kommunen huset ei pipe, slik det var opphavleg. Skuten i sør var starta arbeidet med å få til aktivitet og gardsdrift på lenge fjerna men i samband med at huset blei gjort om Vistnestunet, tilpassa både bygningar, kulturlandskap til museum, blei skuten sett opp att. og publikum. Vistnestunet utvikla seg til ein populær møteplass. Mange gjorde ein stor innsats for å skapa interesse og Vistnestunet i dag synleggjera verdiane i og rundt anlegget. Bondekvinne Jærmuseet overtok i 2009 det museumsfaglege ansvaret laget heldt sundagsope delar av året og det blei sam- for drifta av Vistnestunet. Randaberg kommune eig an- arbeidd om kulturhistoriske arrangement, som t.d. legget og om lag 30 daa fulldyrka jord som komkransar «Sundagstur til fortida» der Randaberg bygdemuseum sjølve tunet. Utmarka og skogen er innløyst av Jæren samarbeidde både med AmS og andre. Friluftsråd for friluftsføremål. Drifta av museumsgarden I 1976 var Randaberg kommune blitt eigar og forvaltar er eit samarbeid mellom kommunen og Jærmuseet. av anlegget. I 1995 inngjekk kommunen ein avtale med Vestlandsklimaet er utfordrande for alle museum Randaberg hesteklubb som overtok ansvaret for å halda som har bygningar å ta vare på. Restaureringstiltak og sundagsope og organiserte riding i tilknyting til Vistnes- vedlikehald på Vistnestunet skjer i samarbeid mellom tunet. I 1997 trekte klubben seg ut, men tidlegare leiar Randaberg kommune og Jærmuseet sin driftsleiar for heldt fram drifta i eiga regi. I lag med kommunen blei det lokale anlegg. sett i gang eit prøveprosjekt for å utvikla Vistnestunet I 2009 fekk Jærmuseet to stillingar knytt til Vistnes- vidare, frå 2001 med 100% stilling som driftsansvarleg. tunet, bonde og pedagog, begge i 50 % stilling. Garden 187 blei klargjort for å ta i mot dyr, m.a. blei beiteområda som prøveprosjekt med ynskje om inntening. Ein del av tilboda omkransar tunet inngjerda. Bonden har sine eigne dyr formidlaren står ansvarleg for har vore gjennomført i på garden. Hausten 2010 har garden 16 sauer, 19 lam, samarbeid med Jærmuseet, m.a. aktivitetsdagar med 6 vêrar, geit, kalkunar, høns, kaninar og hest. For å leggja ulike tema, ferieklubb og tilbod til SFOar i Randaberg til rette for den daglege drifta er koven i heimahuset og Stavanger kommune. innreidd til eit oppvarma arbeidsrom/kontor og kvilerom Vistnestunet og området rundt er på mange vis eine- under lemminga. Dette er gjort utan bygningsmessige ståande og har kvalitetar som det både er viktig å ta inngrep slik at rommet lett kan førast attende til kove. vare på og formidla. I 2010 er drifta framleis i ei oppbyggings- og utviklingsfase der ein freistar å ta omsyn Undervisning og formidling både til bevaring og formidling. Vistnestunet og området rundt gir rike muligheter for læring og kultur- og naturopplevingar. Det første året Jærmuseet hadde ansvaret for drifta, blei det gjennom- Noter ført eit samarbeidsprosjekt med ein av skulane i kom- 1 munen om utvikling av undervisningsopplegg. Frå 2010 2 Lye, Kåre Arnstein: Jærboka, Kulturhistoria, bd. 3, s. 177. Måseidvåg, Torunn: Registrering av Jærhus, s 18. har Jærmuseet gitt tilbod om faste opplegg til skulane i og rundt kommunen i visse periodar av året. Tema i Kjelder dei ulike opplegga er knytt til både garden og området Holmboe, Grete: Bygdatunet på Viste. Uttale til Randaberg Sogelag / Randaberg kommune 1982. Lindanger, Birger: Randaberg, Gard og Ætt II. Randaberg kommune 1984. Lye, Kåre Arnstein: Jærboka bd 3, Kulturhistoria, Norsk Oikos A/S. Lye, Kåre Arnstein: Jærboka bd 1, Naturmiljøet. Måseidvåg, Torunn: Registrering av jærhus i Randaberg, Stavanger, Sola, Sandnes, Klepp, Time, Gjesdal, Hå. Rogaland fylkeskommune 2000. Oppmålingsteikningar, Vistnestunet, 1987. Randaberg Bygdeblad, sept. og okt. 1987. Randaberg kommune, nettsider: www.randaberg.kommune.no Samtale med Artur Vistnes juni 2009. Vistnestunet i Randaberg. Brosjyre, udatert. Vistnestunet Randaberg. Brosjyre utgjeve av Jærmuseet og Randaberg kommune 2009. rundt med sjø, utmark og skog. Undervisningstilbod som Jærmuseet har hatt ansvar for i første halvår 2010 er sau og ull, lafting av jærhus, fuglar i nærområdet og matlaging i friluft. Skular i Randaberg har i fleire år nytta Vistnestunet som base for eit tilrettelagt undervisningstilbod. Dei har kvar sin dag i veka. Elevar og lærarar har gode og meiningsfylte opplegg på garden der dei mellom anna ryddar inne og ute, sagar ved og lager mat til seg sjølve og stundom og til folk som har ærend på Vistnestunet. Opplegget haustar mange godord. Hausten 2009 tilsette Randaberg kommune ein formidlar i 50% stilling på Vistnestunet. Dette er eit 2-årig 188 1 3 2 4 5 1–2I lag med museumsbonde Ivar Hodnefjell blir ungane kjende med dyra på garden. Foto: Inger Smidt Olsen, Jærmuseet. 3Villsauen eller utegangarsauen klarer seg godt i vestnorsk vinterver. Her får dei litt ekstrafôr av ein liten hjelpar. Foto: Torhild F. Jacobsen, Jærmuseet. 4Elevane sine nysteikte lappar smakar alltid godt! Foto: Torhild F. Jacobsen, Jærmuseet. 5Museumsbonden sine sauer er populære blant store og små. Foto: Torhild F. Jacobsen, Jærmuseet. 189 190 191 Tungenes fyr kraftig, og ei tranlampe i eit loftsvindauge var ikkje til- – eit fyrtårn før og no strekkeleg sikring av denne travle sjøvegen. I 1898 blei I over 150 år var Tungenes fyr i Randaberg eit lyspunkt den nye fyrbygningen forbetra med eit fyrtårn. for sjøfarande på veg til og frå Stavanger og Ryfylke. Dei Tungenes fyr var i utgangspunktet ein familiestasjon, siste 25 åra har fyret fått ein ny funksjon som eit kulturelt der fyrvoktaren og familien hans budde i sjølve fyret, og fyrtårn, og sidan 2008 som ei avdeling i Jærmuseet. hadde ansvaret for heile drifta. I 1937 blei det sett opp I 1828 blei det første fyrlyset tend på Tungenes. Dei ein eigen bustad ved sida av fyret til fyrvoktarfamilien. første åra var lyskjelda berre nokre talglys, og seinare Innan den tid hadde fyret blitt elektrifisert (1931) og ei tranlampe som sto i loftsvindauget til Eivind Tunge i også blitt supplert med ein tåkelur (1933). Ordninga med Tungevågen i nærleiken av der fyret står i dag. Eit skikke- såkalla familiestasjonar blei i løpet av første halvdel av leg fyr kom ikkje før i 1862. Dette hadde staten gått inn 1900-talet, gradvis avvikla. Dette galdt også Tungenes for å setja opp, for å betre tryggleiken ved innseglinga fyr. I 1959 blei det såleis reist ein betjentbustad, til dei til Stavanger og Ryfylke. Noko som hadde samanheng tilsette som hadde teke over det som tidlegare var med at byen opplevde ei nærast eksplosiv folkeauke frå familiemedlemmar sin jobb. 25 år seinare, i 1984, sto fyret 1845 til 1860. Han vaks frå 6600 til 16 000 innbyggjarar tomt og slokt. Lykta på skjeret Bragen utanfor Tungeneset på 15 år. Trafikken rundt Tungeneset auka dermed også hadde erstatta det gamle fyret, men fyrbygningane blei snart fylt opp med nytt innhald. Fyr til folket Randaberg bygdemuseum bidrog til å vekka interessa for lokalhistorie i Randaberg, og la såleis grunnlaget for engasjementet rundt etterbruken av Tungenes fyr etter nedlegginga i 1984.3 Allereie før fyret blei nedlagt inngjekk Randaberg kommune ein avtale med den siste fyrvaktaren, Bjarne Mathisen, om oppsetjing av gjerdeklyvarar på fyranlegget slik at lokalbefolkninga kunne få enda betre utbytte av det flotte turområdet rundt fyret. Året etter nedlegginga etablerte kulturstyret i kommunen eit utval som skulle greie ut framtidig bruk av fyret. I første omgang blei Tungenes fyr rundt 1915. Foto: Arvid Massen. 192 det sett i gong ein fyrkafé i betjentboligen. Etter stor innvendig ført tilbake til 1930-talet, og uthuset gjort om til utstillingslokale. Publikumstilbodet blei dessutan supplert med døgnope toalett, gangstier og orienteringstavler. I 1994 fikk kommunen kjøpa fyret – for 200 000 kroner. Fire år seinare blei Tungenes fyr freda etter lov om kulturminne. Ei rekke utstillingar har vore vist på Tungenes, både kunst og utstillingar med tema frå sjøfart og navigasjon. I nasjonal samanheng var ikkje Randaberg kommune åleine om å ha ambisiøse gjenbruksplanar for ein nedlagt fyrstasjon. Interessa for å besøka og å bevara fyr i Norge, spesielt dei landfaste, var aukande. I mange kystkommunar blei fyret ein viktig del av den lokale Dagleg- og bestastova i fyrbygningen på Tungenes fyr. Foto: Ove Tennfjord, Randaberg kommune. identiteten, som eit unikt kjennemerke for staden og noko storslått å visa fram til besøkande utanfrå. Sjølv om det i mange tilfelle var tale om eit forlatt fyr som for lengst hadde mista sin navigasjonstekniske funksjon. publikumstilstrømming blei det gjort ytterlegare inves- Men folk sakna også lyssveipet frå dei gamle fyrlyktene, teringar i dette lokalet. Andre etasje blei i 1989 pussa desse blei på 2000-talet mange stader erstatta med så- opp for å bli utstillingslokale for jærmålaren Oskar kalla LED-lys. Dei nye lysa oppfyller alle navigasjons- Sørreime. Han hadde donert ei stor malerisamling til tekniske krav, men er langt mindre synlege for folk på Tungenes fyr. Same år blei tåkeluren sett i stand. Plan land. Dette førde mellom anna til at nokre Klepp-buar ane for publikumstilbodet på Tungenes blei etter kvart fekk søvnproblem når ikkje lyset frå Feistein sveipa utvida til å gjelda heile Tungevågen. I 1990 opna eit forbi soveromsvindauget om natta. sjøbruksmuseum i eit tidlegare kyllinghus, ei utstilling Rundt mange av dei meir tilgjengelege nedlagde utvikla av Jærmuseet. Sivilarkitekt Helge Schjelderup fyrstasjonane vaks det fram organisasjonar som orga- blei på same tid engasjert av kommunen for å utvikle niserte eit publikumstilbod, gjerne beståande av enkel ein plan for den tidlegare fyrstasjonen. Desse planane servering, omvisning og eventuelt overnatting. I tillegg gjekk utover sjølve fyret, både i tid og rom. I løpet av sto desse organisasjonane også for noko vedlikehalds- fem år blei eit gammalt naust i vågen gjenreist og ein arbeid i samråd med eigaren, oftast Kystverket. Men geil frå mellomalderen restaurert. Fyrbygningen blei ved einskilde fyrstasjonar var publikumstilstrømminga 193 så stor at det oppsto eit behov for ei meir profesjonell organisering av tilbodet, og med dette også større ambisjonar for innhaldet i publikumstilbodet. Lindesnes fyr kappa frå slutten av 1980-talet til midten av 1990-talet med Tungenes om å bli eit nasjonalt fyrmuseum. Desse to publikumsinstitusjonane fann likevel saman i ei semje om at eit nasjonalt fyrmuseum best blei ivareteke i eit organisert nettverk av institusjonar. På dette grunnlaget sprang Kystverket sitt etatsmuseum – Kystverkmusea – ut. Dalsfjord fyrmuseum, Lofotmuseet, Lindesnes fyrmuseum og Tungenes fyr utgjorde avdelingane i dette nettverket. Jærmuseet i Tungevågen Jærmuseet har vore ein aktiv samarbeidspartnar med Randaberg kommune i den museale utviklinga ved Tun- Avdelingsleiar Eirik Gurandsrud prøver Nattseilasen sommaren 2009. Foto: Ove Tennfjord, Randaberg kommune. genes fyr. Museet har stått bak sjøbruksutstillinga og har bidrege betydeleg i arbeidet med den interiørmessige som inviterar til fysisk deltaking frå publikum. Denne restaureringa av fyrboligen. I eit kommunestyrevedtak navigasjonssimulatoren skulle gi publikum eit inntrykk frå juni 2000, blei det også slått fast at «kommunestyret av korleis det er å ferdast på sjøen i mørket, med fyrlys, stiller seg (videre) positivt til deltakelse i et regionalt -lykter og sjøkart som einaste hjelpemiddel. Seglasen vitensenterprosjekt i Jærmuseets regi». Tidleg blei det gjekk gjennom ein fiktiv skjergard som Sjøkartverket avgjort at navigasjon skulle vera hovudtema i eit nytt for høvet hadde kartlagt med eigne kart. Ei prøveutgåve museum/vitensenterbygg på Tungenes. Men kommunen av Nattseilasen blei sett opp i eit nedlagt hønsehus i hadde funne andre samarbeidspartnarar, Stavanger Tungevågen. Denne blei testa av grunnskule- og vidare Sjøfartsmuseum, Sjøkartverket og Kystverket Vest då gåande elevar og vaksne, som i stor grad rapporterte prosjektet Navigare blei lansert i 2005. Føremålet med om ei lærerik og spanande oppleving. Søknadar om dette prosjektet var å oppretta eit senter for doku prosjektmidlar til Navigare gav likevel ikkje utteljing, mentasjon av navigasjonshistorie på Tungenes. Den og heile prosjektet blei etter kvart avslutta. Tilbake i planlagde hovudutstillinga, Nattseilasen, var tufta på et mørklagt hønsehus sto ein original simulator med ein vitenpedagogisk tankegang, det vil seia ei utstilling skjær av sandsekkar og skiljeveggar i plysj. 194 Nokre år før Navigare, i byrjinga av 2000-talet, pro- og fylkeskommune. Rogaland fylkeskommune stilte duserte arkitektfirmaet Arkidea i Stavanger eit kuriøst som krav at Tungenes fyr skulle konsoliderast med prospekt med oppsiktsvekkande planar for Tungenes. Jærmuseet for å yte økonomisk driftsstønad. Arkidea såg føre seg eit «konferansesenter for innovasjon og nytenking» i Tungevågen. Ein av bygningane Museumstilbodet i dag var tiltenkt ein kopi av sivbåten Tigris, kjend frå ein Tungenes fyr er i dag mest eit populært turområde for av Thor Heyerdahl sine ekspedisjonar. Denne båten Randaberg- og Stavangerbuen. Kafeen i fyranlegget er var, ifølge Arkidea, eit vitnesbyrd over tidleg sjøfart og godt besøkt, og er ope om sommaren og på sundagar samstundes eit døme på «internasjonal navigasjon». elles i året. Museumstilbodet består av miljøutstillinga Konferansesenteret elles blei skildra i lite konkrete i fyrboligen (med omvisning), ei fast kunstutstilling av vendingar. Filosofien syntes å vera at smakfull og spiss- jærmålaren Oskar Sørreime og ulike skiftande utstill findig arkitektur fremjar framifrå utvikling hjå besøkande ingar med maritime tema. Fyrstasjonen på Tungenes organisasjonar. Arkidea sin idé kom heller aldri lenger er ivareteke på ein måte som er ganske unik i norsk enn til dette skissestadiet. samanheng. Miljøet i fyrboligen viser, med stor grad Randaberg kommune vende seg mot Jærmuseet igjen av autentisitet, korleis ein fyrvaktarfamilie budde og i 2006. I første omgang blei det laga konsoliderings- levde i mellomkrigstida, noko lokalhistorikaren Birger avtale om drift av museumssamlingane i Randaberg Bygdemuseum, dei historiske fotosamlingane i kommunen og for å få utvikla undervisningstilbod knytta til sjøbruksutstillinga i Tungevågen. Jærmuseet regi strerte og flytta deler av gjenstandsamlingane som låg i ulike lagerbygningar. Ein starta opp arbeidet med å systematisera foto og anna materiale etter Karthon Håland og foto innsamla til bygdebokarbeidet. Dette er arbeid som framleis pågår. I samband med etableringa av Kystverkmusea i 2008 blei tilhøvet mellom Jærmuseet og Tungenes fyr enda meir formalisert. Driftsfinansieringsmodellen føresette både sentrale og regionale bidrag, staten sin del utgjorde 60 prosent av driftsmidla, dei resterande 40 skulle Måleri frå Sørreimesamlinga. komme frå den einskilde avdelinga sin vertskommune Foto: Ove Tennfjord, Randaberg kommune. 195 Lindanger har skildra på ein levande måte: «Her er kjøkkenet med varmeplate for vatnet, barnerommet med senga der borna sov andføttes, den store, brune kista fyrvaktarfamilien drog med seg frå det førre fyret dei var på og fyrvaktarens kontor som også fungerte som daglegstove. Over alt får me grundig innføring av lokale guidar – ungdom med sommarjobb på fyret. Dei kan fortelje at det år om anna søkjer 30–40 000 besøkande ut hit.»4 Når det gjeld besøkstalet var nok ungdommane som Lindanger snakka med, i overkant optimistiske. Nye elektroniske og manuelle teljingar viser at besøket i området er årleg på rundt 20 000 «Til vinden og vannet» av Frode Gundorf Nielsen er ein kunstinstallasjon som blei sett opp på fyrbygningen på Tungenes i samband med kulturbyåret 2008 i Stavanger. Installasjonen hausta honnør, mellom anna hjå ein kunstmeldar i Stavanger Aftenblad: «Frode Gundorf Nielsen har laget et vannorgel og monterte det på utsiden av fyret, med faste intervaller setter det i gang å spille for deg. Det er både vakkert å se på og lytte til, litt uvirkelig faktisk, at en så dyp syngende lyd kan lages av vann og luft. Det menneskeskapte orgelet rekomponerer naturen. Verket er flyktig og sterkt på en og samme tid, og passer utmerket inn på dette stedet.»5 Installasjonen heng på nordveggen på Tungenes fyr og blir ståande her, i første omgang fram til 2014. personar. Dette er likevel eit svært høgt besøkstal på ei museumsavdeling på denne storleiken. Etterspurnaden etter museumstilbodet varierer noko, truleg av di mange av gjestane er lokale turgåarar som «har vore på fyret før» og ikkje oppfatta eventuelle endringar og utvidingar i tilbodet. Sjøbruksmuseet i Tungevågen opna i 1990.6 Utstillinga består av ei stor samling fiskebåtar og fiskereiskap, og viser korleis folk på Nord-Jæren har utnytta ressursane i havet. Diverre har ikkje denne utstillinga vore restaurert sidan opninga, den er såleis prega av eit visst forfall i dag. Utstillinga opnast i dag kun på førespurnad. Same bygning husar også ei omfattande båtmotorsamling. Denne er drive av Tungenes motorgruppe, «en interessegruppe med hovedformål å samle og restaurere båtmotorer som blant annet har vært i bruk i distriktet.»7 Samlinga består av om lag 130 båtmotorar, som blir 196 Reilstad 6hk, 1930, ein båtmotor i motorgruppa sin samling. Foto: Ove Tennfjord, Randaberg kommune. vist fram og demonstrert ved ulike høve. Mange knyter spesielle minne til båtmotorlydar, og desse kan oppleva hjartelege gjenhør i Tungevågen. Undervisning Jærmuseet har sidan konsolideringsavtalen i 2006 organisert undervisning årleg i Tungevågen. Tema har i stor grad vore knytt til sjøbruk på Jæren og livet i fjæra, t.d. om sildefisket på Jæren med matlaging i kafeen. Etter den utvida konsolideringa med Jærmuseet har Sjøbruksustillinga, slik ho står i dag. Foto: Ove Tennfjord, Randaberg kommune. 197 det blitt utvikla nye undervisningsopplegg ved Tunge- Kursen er såleis staka ut, men me har allereie støtt nes fyr. Hittil har to opplegg blitt gjennomført: «Fyr- på nokre skjer i sjøen. Fyranlegget på Tungenes er lyset sin historie» og «mat frå fjæra». Førstnemnde freda og har svært avgrensa utstillingsareal, utan mog- tek føre seg utviklinga av fyrlyset frå talg- til LED-lys. legheiter for utviding. Eit maritimt vitensenter kan med Elevane får prøve å lage eigne straumkrinsar med ulike andre ord ikkje etablerast i desse lokala. Randaberg lys- og energikjelder. Resultata blir både batteridrive kommune har leigd tidlegare gardsdriftsbygningar i glødelamper og solcelledrivne LED-lys. I tillegg lærar Tungevågen til musealt bruk. Kommunestyret i Randa- elevane Tungenes fyr si historie og får omvisning i fyr- berg vedtok i 2009 å kjøpa desse driftsbygningane med bygningen. tilhøyrande tomter, nettopp med tanke på ei utviding «Mat frå fjæra» går føre seg i strandsona og gir av museumsverksemda på Tungenes. På grunn av ein elevane ei oversikt over det biologiske mangfaldet i odelstvist blei salet likevel ikkje gjennomført. Kommunen fjæra, og ikkje minst kva me kan nytte som mat. Un- har søkt Miljøverndepartementet om odelsfrigjering, dervisninga blir avslutta med koking og smaking på alt og der ligg saka i skrivande stund. frå sjøgras til strandsniglar. Fleire nye undervisningsopplegg er i planleggingsfasen, og vil forhåpentleg bli Status for planarbeidet gjennomførde allereie i 2011. Førebels kan berre det tematiske innhaldet i eit maritimt vitensenter planleggast. Staten ved Kystverket har Framtidige planar bestemt følgjande retningslinjer for museumsdrift ved Musea i Norge har gjennomgått ei betydeleg utvikling dei Tungenes fyr: «Jærmuseet skal ta et spesielt ansvar 30 siste åra, og gått frå å vera nokså lukka og autoritære for å dekke Kystverkets virksomhet knyttet til naviga- kunnskapsinstitusjonar til å bli meir opne møteplassar sjons-, los- og VTS-virksomhet. I tillegg forventes det som både speglar og rettar seg inn mot eit breiare at Tungenes fyr utvikles og vedlikeholdes som et fredet lag av befolkninga. Dette har spesielt kome til uttrykk kulturminne.»8 Innan Jærmuseet og Randaberg kom- gjennom ei auka satsing på formidling. Jærmuseet mune må det skje ein kunnskapsutvikling samstundes har regionalt vore eit føregangsmuseum når det gjeld med at utstillingar og eksperiment blir planlagt. å engasjera eit stort publikum gjennom aktiviserande utstillingar. Kunnskapsutvikling om los- og VTS-tenesta (VTS: Vessel Traffic Services = Trafikksentratenesta) har Jærmuseet legg for tida planar om å oppretta eit i første omgang blitt prioritert med ekskursjonar til maritimt vitensenter på Tungenes. Tungenes fyr skal i trafikksentralane på Kvitsøy og Fedje og deltaking på framtida bli eit museum med vitensenter-formidling av eit losoppdrag. Etter planen skal dette arbeidet munna maritime tema. ut i historiefaglege artiklar og utstillingar. Førebels har 198 Pedagog Unn Iren Nygård frå Jærmuseet viser elevar frå Goa skule korleis fyrlykta på Tungenes fyr fungerar. Foto: Ove Tennfjord, Randaberg kommune. Utprøving av navigasjonsutstillinga på Havnedagen i Hommersåk, mai 2010. Foto: Ove Tennfjord, Randaberg kommune. 199 Jærmuseet utvikla ei ny utstillig med maritime tema, Noter ei navigasjonsutstilling beståande av sjømerke av typen 3 Birger Lindanger: «Randaberg – kultursoga frå 1945 til 1996» (1996), s. 178-179 4 Fyrhistorisk årbok 2005, s. 140. 5 http://www.aftenbladet.no/kultur/article658992.ece 6 Fyrhistorisk årbok 2005, s. 146 7 http://www.randaberg.kommune.no/rogaland/randaberg/ randabergk.nsf/id/FDE32B51C1F5601AC12573050020B7D4 ?OpenDocument 8 Drift av etatsmuseum for Kystverket – Tilskudds- og avtalebrev 2010, 3.3.2010, s. 4. kardinalmerke. Desse sjømerka viser kva himmelretning båtane skal passere på, og blei for sommarsesongen 2010 sett opp i fyranlegget på Tungenes fyr. Innan våren 2011 vil ei vandreutstilling om trafikksentraltenesta opna på Tungenes fyr. Utstillinga er produsert av Jærmuseet og skal visa korleis den moderne trafikksentraltenesta fungerar i dag, historiske tiltak for sikring av sjøvegen, og utviklinga framover. Trafikk overvakinga frå den moderne trafikksentralen vil stå i sentrum av utstillinga. Tungenes fyr er i dag eit fyrhistorisk museum med innslag av andre maritime tema. Vegen til eit vitensenter er ikkje fastlagt, men eit solid fundament blir lagt i desse dagar. 6 7 1 5 2 3 Tungenes fyr, tunskisse 1 Fyrbygning frå 1862, ombygd 1898 2 Uthusbygning frå 1947 3 Fyrvaktarbustad frå 1938 4 Fyrvaktarbustad frå 1959 5 Garasje 6 Maskinhus 7 Tåkelur 200 4 201
© Copyright 2024